انسان كامل ، ضرورى است. به سخن ديگر ، هم دانش مربوط به عقايد ، «حكمت» است ، هم دانش مربوط به اخلاق ، و هم دانش مربوط به اَعمال . از اين رو ، قرآن كريم ، پس از ارائه ره‏نمودهاى گوناگون در عرصه‏هاى اعتقادى ، اخلاقى و عملى ، همه آنها را حكمت مى‏نامد :
«ذَ لِكَ مِمَّآ أَوْحَى‏ إِلَيْكَ رَبُّكَ مِنَ الْحِكْمَةِ .^۱
اينها از حكمت‏هايى است كه پروردگارت به تو وحى كرده است» .
ياد دادن و گسترش حكمت ، نخستين فلسفه بعثت انبياى الهى است. قرآن كريم ، در آيات متعدّد بر اين مطلب ، تأكيد كرده است ، از جمله در اين آيه :
«لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِّنْ أَنفُسِهِمْ يَتْلُواْ عَلَيْهِمْ ءَايَتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَبَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُواْ مِن قَبْلُ لَفِى ضَلَلٍ مُّبِينٍ .^۲
بى‏گمان ، [ خدا] بر مؤمنان در برانگيختن فرستاده‏اى از ايشان ، منّت نهاده است كه آياتش را بر ايشان مى‏خواند و آنها را پاكيزه مى‏گرداند و به ايشان ، كتاب و حكمت مى‏آموزد ، هرچند پيش از آن ، در گم‏راهى آشكارى بوده‏اند» .

۲ . حكمت عملى‏

حكمت عملى ، برنامه عملىِ رسيدن به مرتبه انسان كامل است. از نگاه قرآن و احاديث اسلامى ، دانش و عملى كه مقدّمه تكامل انسان باشد ، «حكمت» ناميده مى‏شود ، با اين تفاوت كه دانش ، پلّه نخست تكامل ، و عمل ، پلّه دوم آن است . احاديثى كه حكمت را به فرمانبرى از خداوند متعال ، مدارا با مردم ، دورى از گناهان و اجتناب از نيرنگْ ، تفسير كرده‏اند ، به حكمت عملى اشاره دارند .

۳ . حكمت حقيقى‏

حكمت حقيقى ، نورانيت و بصيرتى است كه در نتيجه يادگيرى حكمت علمى و به

حكمت ، در قرآن و حديث‏

واژه «حكمت» ، بيست بار در قرآن كريم آمده است و خداوند متعال ، در اين كتاب آسمانى ، ۹۱ بار ، خود را با صفت «حكيم» ، ستوده است .^۱
تأمّل در موارد كاربرد اين واژه در متون اسلامى ، نشان مى‏دهد كه حكمت ، از نگاه قرآن و حديث ، عبارت است از : مقدّماتِ محكم و استوار علمى ، عملى و روحى براى نيل به مقصد والاى انسانيت . آنچه احاديث اسلامى در تفسير «حكمت» آورده‏اند ، در واقع ، مصداقى از مصاديق اين تعريف كلّى است .

اقسام حكمت‏

بر اساس كاربردهاى واژه حكمت در قرآن و احاديث اسلامى، حكمت از نگاه قرآن و حديث ، به سه نوع تقسيم مى‏شود : حكمت علمى ، حكمت عملى و حكمت حقيقى .
حكمتِ علمى ، عملى و حقيقى ، هر يك به منزله پلّه‏هاى نردبان استوارى هستند كه انسان با بهره‏گيرى از آنها به قلّه كمال انسانيت ، صعود مى‏كند . جالب توجّه است كه بدانيم پلّه اوّل اين نردبان ، يعنى حكمت علمى را فرستادگان خداوند متعال ، بنا نهاده‏اند . پلّه دوم يعنى حكمت عملى را انسان ، خود بايد بسازد و پس از آماده شدنِ پلّه دوم ، آخرين پلّه جهش به مقام انسان كامل ، يعنى حكمت حقيقى را خداوند متعال ، خود ، آماده مى‏نمايد .
اينك ، توضيحى كوتاه در باره اين سه نوع حكمت :

۱ . حكمت علمى‏

مقصود از حكمت علمى ، هر گونه دانستنى يا معرفتى است كه براى صعود به مقام