واپسين آيه يا آيات نازل شده‏^۱

زرقانى در مناهل العرفان ، در باره واپسين آيه يا آياتِ نازل شده ، ده ديدگاه را نقل كرده‏^۲ كه مهم‏ترين آنها عبارت اند از :
۱ . آيه ۲۸۱ از سوره بقره : بر اساس شمار زيادى از روايات ، آخرين آيه‏اى كه بر پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله نازل شد «وَاتَّقُواْ يَوْمًا تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى‏ كُلُّ نَفْسٍ مَّا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ ؛ از روزى هراسناك باشيد كه در آن به خداوند بازگردانده مى‏شويد ، سپس به هر كسى هر چه اندوخته كاملاً داده مى‏شود ، و به آنان ستم نمى‏شود» بود كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله با اشاره جبرئيل آن را در ميان آيه ربا و آيه دَيْن (پس از آيه ۲۸۰) از سوره بقره قرار داد و پس از آن

كه در هر صورت نخستين آيه‏اى كه بر پيامبر صلى اللّه عليه و آله نازل شده ، «بسم اللَّه الرحمن الرحيم» است ؛^۱زيرا همه سوره‏هاى قرآن به جز برائت با اين آيه آغاز مى‏شوند و شيعه معتقد است كه «بسم اللَّه الرحمن الرحيم» در هر سوره جزو آن سوره و آيه‏اى مستقل است .^۲
اما روايت منقول از امام على عليه السلام كه در آن نخستين وحى قرآنى ، آيه ۱۵۱ انعام دانسته شده ،^۳ از چند جهت اشكال دارد ، از جمله اين كه به نقل از ابن عباس و ديگران ، سوره انعام از سوره‏هايى است كه همه آن ، يكجا نازل شده است .^۴دوم اين كه بر پايه روايت ديگرى از ابن عباس ، آيه ۱۵۱ از سوره انعام ، مدنى است .^۵