أَوَّلُ مَا نَزَلَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى اللّه عليه و آله «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ اقرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ» ، وآخِرُهُ : «إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ ... »^۱ .^۲
نخستين سوره‏اى كه بر پيامبر خدا صلى اللّه عليه و آله فرود آمد ، [اين بود] : «به نام خداوند رحمتگر مهربان . بخوان به نام پروردگارت» . و واپسين سوره‏اى كه فرود آمد ، اين بود : «آن گاه كه يارى خدا فرا رسيد».
اين روايت از امام رضا عليه السلام به نقل از پدرش ، موسى بن جعفر عليه السلام ، از امام صادق عليه السلام نيز گزارش شده است .^۳ در تفسير القمى روايتى با همين مضمون از امام باقر عليه السلام نقل شده است .^۴ البته در اين كه نخستين وحى قرآنى چند آيه اول سوره علق است يا همه سوره ، اختلاف است . برخى با توجه به سياق آيات سوره علق ، نزول تمام اين سوره را يكباره دانسته‏اند .^۵
۲ . برخى با استناد به حديث ابوسلمه از جابر بن عبد اللَّه ، سوره مدثّر را نخستين سوره نازل شده معرفى كرده‏اند ، در حالى كه اين حديث منافاتى با نزول چند آيه از سوره علق پيش از اين سوره ندارد ؛^۶ زيرا در متن حديث هيچ گونه اشاره‏اى به اين نشده كه نخستين وحى قرآنى آيات نخست اين سوره است و تنها استنباط جابر از گفته پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله چنين بوده‏است. شايد هم‏اين حديث به‏اولين نزول پس از ايام فَتْرت (دوره انقطاع وحى‏^۷) اشاره داشته باشد . شاهدِ اين مدعا حديث ديگرى از جابر بن عبداللَّه‏است كه بر اساس آن پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله از فترت وحى سخن گفته‏است.^۸۳ . گروه سوم ، نخستين سوره نازل شده را فاتحه مى‏دانند .^۹ به نقل از زمخشرى بيشتر مفسران معتقدند كه سوره فاتحه نخستين سوره نازل شده است .^۱۰ طبرسى‏^۱۱ و واحدى نيشابورى‏^۱۲ با استناد به رواياتى اين قول را پذيرفته‏اند . افزون بر اين ، بر پايه برخى روايات ، جبرئيل در نخستين روز بعثت ، نماز و وضو را طبق آيين اسلام به پيامبر تعليم داد^۱۳ و آن حضرت از آغاز با گروه كوچك ياران خود (على ، جعفر ، زيد و خديجه) به همان روش نماز مى‏گزارد^۱۴ كه لازمه آن ، مقرون بودن بعثت با نزول سوره حمد است . به نقل از سيوطى هرگز زمانى نبوده است كه نماز در اسلام بدون فاتحة الكتاب باشد .^۱۵ روايت «لا صَلاةَ إلّا بِفاتِحَةِ الكِتابِ ؛^۱۶ نمازى جز به فاتحة الكتاب بر پا نمى‏شود » مؤيّد همين گزارش است .
در نگاهى كلى به اين سه ديدگاه ، شايد بتوان چنين نتيجه گرفت كه نزول سه يا پنج آيه از آغاز سوره علق با آغاز بعثت مقارن بوده است ، سپس چند آيه از ابتداى سوره مدثّر نازل شده است ؛^۱۷ ولى نخستين سوره كاملِ فرود آمده بر پيامبر صلى اللّه عليه و آله ، سوره حمد است‏^۱۸كه «فاتحة الكتاب» خوانده مى‏شود .^۱۹ همچنين مى‏توان گفت

پژوهشى در باره نخستين و واپسين وحى قرآنى‏^۱

روايات فريقين و نيز گزارش‏هاى تاريخى گوناگون در باره نخستين و واپسين وحى الهى‏^۲ موجب شده‏اند تا وحدت نظرى در اين موضوع محقق نشود . به همين دليل نظريه‏هاى ارائه شده نيز بر ادله‏اى محكم و خدشه‏ناپذير مبتنى نيستند . با اين همه مى‏توان با بررسى ادله و ملاحظه قراين ، برخى احتمال‏ها را تقويت كرد .

نخستين آيه يا سوره نازل شده‏

در باره نخستين آيه يا سوره نازل شده ديدگاه‏هايى وجود دارد كه از اين ميان سه ديدگاه شايان توجه‏اند :^۳
۱ . مشهور مفسران و دانشوران علوم قرآنى ،^۴ پنج آيه نخست سوره علق را كه نزول آنها مقارن آغاز بعثت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله بوده ، نخستين وحى الهى برشمرده‏اند و به شمارى از احاديث استناد كرده‏اند ؛^۵ از جمله در حديثى از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه :