577
حکمت‌ نامه رضوی جلد اول

أَوَّلُ مَا نَزَلَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى اللّه عليه و آله «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ اقرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ» ، وآخِرُهُ : «إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ ... »۱ .۲
نخستين سوره‏اى كه بر پيامبر خدا صلى اللّه عليه و آله فرود آمد ، [اين بود] : «به نام خداوند رحمتگر مهربان . بخوان به نام پروردگارت» . و واپسين سوره‏اى كه فرود آمد ، اين بود : «آن گاه كه يارى خدا فرا رسيد».
اين روايت از امام رضا عليه السلام به نقل از پدرش ، موسى بن جعفر عليه السلام ، از امام صادق عليه السلام نيز گزارش شده است .۳ در تفسير القمى روايتى با همين مضمون از امام باقر عليه السلام نقل شده است .۴ البته در اين كه نخستين وحى قرآنى چند آيه اول سوره علق است يا همه سوره ، اختلاف است . برخى با توجه به سياق آيات سوره علق ، نزول تمام اين سوره را يكباره دانسته‏اند .۵
۲ . برخى با استناد به حديث ابوسلمه از جابر بن عبد اللَّه ، سوره مدثّر را نخستين سوره نازل شده معرفى كرده‏اند ، در حالى كه اين حديث منافاتى با نزول چند آيه از سوره علق پيش از اين سوره ندارد ؛۶ زيرا در متن حديث هيچ گونه اشاره‏اى به اين نشده كه نخستين وحى قرآنى آيات نخست اين سوره است و تنها استنباط جابر از گفته پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله چنين بوده‏است. شايد هم‏اين حديث به‏اولين نزول پس از ايام فَتْرت (دوره انقطاع وحى‏۷) اشاره داشته باشد . شاهدِ اين مدعا حديث ديگرى از جابر بن عبداللَّه‏است كه بر اساس آن پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله از فترت وحى سخن گفته‏است.۸۳ . گروه سوم ، نخستين سوره نازل شده را فاتحه مى‏دانند .۹ به نقل از زمخشرى بيشتر مفسران معتقدند كه سوره فاتحه نخستين سوره نازل شده است .۱۰ طبرسى‏۱۱ و واحدى نيشابورى‏۱۲ با استناد به رواياتى اين قول را پذيرفته‏اند . افزون بر اين ، بر پايه برخى روايات ، جبرئيل در نخستين روز بعثت ، نماز و وضو را طبق آيين اسلام به پيامبر تعليم داد۱۳ و آن حضرت از آغاز با گروه كوچك ياران خود (على ، جعفر ، زيد و خديجه) به همان روش نماز مى‏گزارد۱۴ كه لازمه آن ، مقرون بودن بعثت با نزول سوره حمد است . به نقل از سيوطى هرگز زمانى نبوده است كه نماز در اسلام بدون فاتحة الكتاب باشد .۱۵ روايت «لا صَلاةَ إلّا بِفاتِحَةِ الكِتابِ ؛۱۶ نمازى جز به فاتحة الكتاب بر پا نمى‏شود » مؤيّد همين گزارش است .
در نگاهى كلى به اين سه ديدگاه ، شايد بتوان چنين نتيجه گرفت كه نزول سه يا پنج آيه از آغاز سوره علق با آغاز بعثت مقارن بوده است ، سپس چند آيه از ابتداى سوره مدثّر نازل شده است ؛۱۷ ولى نخستين سوره كاملِ فرود آمده بر پيامبر صلى اللّه عليه و آله ، سوره حمد است‏۱۸كه «فاتحة الكتاب» خوانده مى‏شود .۱۹ همچنين مى‏توان گفت

1.علق : آيه ۱.

2.الكافى : ج‏۲ ص‏۶۲۸ ح‏۵ به نقل از على بن السرّى، عدّة الداعي : ص‏۲۷۹.

3.عيون أخبار الرضا عليه السلام : ج‏۲ ص‏۶ ح‏۱۲ به نقل از حسين بن خالد، بحارالأنوار: ج‏۹۲ ص‏۳۹ ح‏۱.

4.ر . ك : تفسير القمى : ج ۲ ص ۴۲۸ .

5.الميزان فى تفسير القرآن : ج‏۲۰ ص‏۳۲۲ .

6.التبيان فى تفسير القرآن : ج‏۱۰ ص‏۱۷۱ ؛ تفسير الطبرى : ج‏۲۹ ص‏۹۰ ؛ أسباب النزول : ص‏۱۵ .

7.أسباب النزول : ص‏۱۵ .

8.صحيح البخارى : ج‏۱ ص‏۴ ؛ صحيح مسلم : ج‏۱ ص‏۹۸ .

9.الإتقان فى علوم القرآن : ج‏۱ ص‏۱۴۸ ؛ زبدة التفاسير : ج‏۷ ص‏۴۷۰ ؛ التفسير الحديث : ج‏۱ ص‏۱۷

10.الكشاف : ج‏۴ ص‏۷۷۵ .

11.مجمع البيان : ج‏۱۰ ص‏۶۱۳ .

12.أسباب النزول : ص‏۲۱ - ۲۲ .

13.إعلام الورى : ج‏۱ ص‏۱۰۲ ؛ المناقب ، ابن شهر آشوب : ج‏۱ ص‏۴۱ ؛ وسائل الشيعة : ج‏۱ ص‏۳۹۹ - ۴۰۰ .

14.مسند ابن حنبل : ج‏۱ ص ۲۰۹ ؛ الطبقات الكبرى : ج‏۸ ص‏۱۷ - ۱۸ ؛ قصص الأنبياء ، راوندى : ص‏۳۱۵ - ۳۱۶ .

15.الإتقان فى علوم القرآن : ج‏۱ ص‏۱۶۰ .

16.جامع أحاديث الشيعة : ج‏۵ ص‏۱۰۷ .

17.شرح مسلم ، نووى : ج‏۲ ص‏۲۰۸ . نيز ر . ك : روح المعانى : ج‏۱۳ ص‏۱۱۱ و ج‏۱۵ ص‏۳۹۹ .

18.البرهان فى علوم القرآن : ج‏۱ ص‏۲۰۷ - ۲۰۸ .

19.التفسير الحديث : ج‏۱ ص‏۱۷ .


حکمت‌ نامه رضوی جلد اول
576

پژوهشى در باره نخستين و واپسين وحى قرآنى‏۱

روايات فريقين و نيز گزارش‏هاى تاريخى گوناگون در باره نخستين و واپسين وحى الهى‏۲ موجب شده‏اند تا وحدت نظرى در اين موضوع محقق نشود . به همين دليل نظريه‏هاى ارائه شده نيز بر ادله‏اى محكم و خدشه‏ناپذير مبتنى نيستند . با اين همه مى‏توان با بررسى ادله و ملاحظه قراين ، برخى احتمال‏ها را تقويت كرد .

نخستين آيه يا سوره نازل شده‏

در باره نخستين آيه يا سوره نازل شده ديدگاه‏هايى وجود دارد كه از اين ميان سه ديدگاه شايان توجه‏اند :۳
۱ . مشهور مفسران و دانشوران علوم قرآنى ،۴ پنج آيه نخست سوره علق را كه نزول آنها مقارن آغاز بعثت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله بوده ، نخستين وحى الهى برشمرده‏اند و به شمارى از احاديث استناد كرده‏اند ؛۵ از جمله در حديثى از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه :

1.اين پژوهش ، به وسيله فاضل گرامى جناب آقاى سيّد حامد على‏زاده موسوى ، انجام شده است .

2.ر . ك : شناخت‏نامه قرآن : ج ۱ ص ۱۶۷ (احاديث مربوط به نزول نخستين وحى قرآنى) .

3.زاد المسير : ج‏۱ ص‏۱۲ .

4.التبيان فى تفسير القرآن : ج‏۱۰ ص‏۳۷۸ ؛ تفسير القرطبى : ج‏۲۰ ص‏۱۱۷ ؛ شواهد التنزيل : ج‏۲ ص‏۴۰۹ - ۴۱۴ .

5.شواهد التنزيل : ج‏۲ ص‏۴۰۹ - ۴۱۴ ؛ أسباب النزول : ص‏۱۲۱۴ ؛ تفسير الأصفى : ج‏۲ ص‏۱۴۵۹ .

  • نام منبع :
    حکمت‌ نامه رضوی جلد اول
    سایر پدیدآورندگان :
    محمد محمدی ری شهری، با همکاری جمعی از پژوهشگران
    تعداد جلد :
    4
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1393
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 44346
صفحه از 584
پرینت  ارسال به