ديدگاه فرق و مذاهب‏

اهل سنّت بويژه مذاهب مالكى ، شافعى و حنبلى ، بر اثر گرايش اهل حديثىِ حاكم بر آنها ، معتقدند كه كلام خداوند ، عبارت از علم اوست كه قديم و غير مخلوق است .^۱
در باره نظر ابوحنيفه در اين مسئله ، اختلاف است . منشأ اين اختلاف ، تحوّلات بعدى در مذهب كلامى اوست كه توسط شاگردانش بويژه قاضى ابو يوسف رخ داد . با اين حال ، نظر مشهور بويژه با توجه به رويكرد عقل‏گرايانه وى آن است كه وى قائل به مخلوق بودن قرآن بوده است ؛^۲ امّا برخى منابع ديگر ، آن را سخت مردود دانسته و نه تنها نظر مخالف را به وى نسبت داده‏اند ، بلكه قائلان به مخلوق بودن را از نظر وى كافر شمرده‏اند .^۳
از شافعى نيز نقل شده كه بر سر اين مسئله با چند تن از معتزله از جمله بِشْر مريسى از معتزليان بغداد و نيز حفض الفرد ، مناظراتى داشته و حتى ايشان را تكفير كرده است .^۴
احمد بن حنبل نيز در اوج مجادلات كلامى در اين باره مى‏گويد : قرآن ، كلام خداست و كلام خدا ، علم اوست . پس علم خدا نمى‏تواند حادث باشد . قرآن چيزى است كه خداوند به آن تكلم كرده و چيزى كه خدا با آن تكلم كند ، مخلوق و حادث نيست . هر كس بگويد كه قرآن ، مخلوق است كافر است و هر كس منكر قديم بودن آن را كافر نداند ، او هم كافر است .^۵از بين فرق كلامى ، حشويه ،^۶ كلابيه ، اشاعره و برخى از مرجئه ، كلام خدا را قديم به شمار آورده و معتزله ، برخى از مرجئه و خوارج ، آن را حادث و مخلوق دانسته‏اند . ايشان معتقد^۷ بودند كلام خداوند كه قرآن از آن جمله است ، صفت فعل و مخلوق خداوند است . آنان در اين بحث معتقد بودند كه اعتقاد به قرآنِ قديمِ غير مخلوق ، با مفهوم يگانگى خدا سازگار نيست .^۸مخلوق بودن قرآن به نظر آنان بدين معناست كه خداوند با الفاظ سخن نمى‏گويد ؛ بلكه براى برقرار كردن ارتباط با مخاطب ، آوا و اصوات كلام را كه به صورتى قابل شنيدن باشد مى‏آفريند و اين آوا ، مجازاً كلام ناميده مى‏شود^۹ و معتقد بودند كه قرآن ، كلام خدا و حادث است و همه صفات حدوث در آن جمع است . قرآن ، از سوره‏ها ، آيات ، كلمات و حروف تركيب يافته كه خوانده و شنيده مى‏شوند و داراى آغاز و انجام است ، بنا بر اين نمى‏تواند ازلى باشد . از اين گذشته ، در قرآن ، ناسخ و منسوخ هست و ناسخ ، منسوخ را نسخ مى‏كند و جايز نيست كه قديم ، در معرض نسخ واقع شود ، يا ازلى ، به حدوث متصف گردد . بنا بر اين ، قرآن ، مخلوق است . كلام خدا نيز مخلوق است و خداوند هنگام حاجت آن را خلق مى‏كند و اين كلام قائم به او نيست ؛ بلكه خارج از ذات اوست و آن را در محلى مى‏آفريند و در آن محل شنيده مى‏شود .^۱۰
در مقابل اين نظر ، ابوالحسن اشعرى ، بنيان‏گذار مكتب كلامى اشعرى ، عقيده داشت كه كلام خدا نه مخلوق است و نه علم او ؛ بلكه صفت ذات اوست ^۱۱ . . . .