563
حکمت‌ نامه رضوی جلد اول

خويش پرداخته‏اند . در روايتى از امام صادق عليه السلام نقل شده كه ايشان فرموده‏اند :
قرآن ، كلام خداست كه حادثِ غير مخلوق است و در ازل با خداوند نبوده است . خداوند ، برتر و بالاتر از اين است كه در ازل ، چيزى با او باشد . خداوند عزّ و جلّ بود ، در حالى كه هيچ چيزِ شناخته و ناشناخته‏اى وجود نداشت . خداوند وجود داشت در حالى كه او متكلّم و مريد و متحرّك و فاعل نبود . بلندمرتبه و عزيز است خداوند ما . همه اين صفات ، مقارن حدوث فعل از خداوند ، حادث مى شوند . قرآن ، كلام خدا و غير مخلوق است و در آن ، خبر كسانى آمده است كه پيش از شما بودند و پس از شما خواهند بود . از خداوند بر محمّد ، رسول او ، نازل شده است .۱
شيخ مفيد نيز در اين باره مى‏گويد كه قرآن ، كلام خدا و وحى اوست و همان گونه كه خداوند متعالْ آن را وصف كرده ، مُحْدَث است ؛ اما با اين حال از آن خوددارى مى‏كنم كه بگويم مخلوق است و همه اماميه جز اندكى از ايشان بر همين رأى اند .۲
در اندكى از روايات نيز بر خلاف مشهور ، قرآن ظاهراً غيرِ مخلوق معرفى شده است . شيخ صدوق مى‏فرمايد : «آنچه در قرآن آمده اين است كه قرآن ، كلام وحى و كتاب خداست و هيچ گاه اشاره نشده كه مخلوق است ؛ زيرا مخلوق در لغت ، گاه به معناى مكذوب است ، چنان كه در كتاب الهى آمده : «إِنَّمَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ أَوْثَنًا وَتَخْلُقُونَ إِفْكًا ؛۳ آنچه شما ، غير از خدا ، مى‏پرستيد ، بتانى بيش نيستند ، و دروغى بر مى‏سازيد»» .۴

1.التوحيد : ص ۲۲۶ ح ۷ ، بحار الأنوار : ج ۹۲ ص ۱۱۸ ح ۶.

2.أوائل المقالات : ص‏۵۲ - ۵۳ .

3.عنكبوت : آيه ۱۷ .

4.التوحيد : ص‏۲۲۵ .


حکمت‌ نامه رضوی جلد اول
562

ديدگاه امامان در باره حدوث قرآن‏

به رغم وجود برخى رواياتِ مؤيّد حدوث قرآن در بين سخنان امامان نخستينِ اهل بيت ،۱ رواياتى كه به طور صريح در باره خلق قرآن در كتب حديثى آمده‏اند ، همه به امامانى تعلّق دارند كه به گونه‏اى با زمان طرح مسئله حدوث يا قدم قرآن ، مقارن بوده‏اند . زمان امام صادق عليه السلام و امام كاظم عليه السلام با تولّد مسئله ، مقارن است و امام رضا عليه السلام و امام جواد عليه السلام و تا حدودى امام هادى عليه السلام با اوج نزاع - يعنى هنگامى كه فشارها و اذيت و آزارها گسترش يافت و در فاجعه بارترين شكل آن به صورت تفتيش عقايد در باره قرآن (محنة القرآن) بروز كرد - هم‏زمان بوده‏اند و اواخر امامت امام هادى عليه السلام هنگامى كه متوكّل بر سر كار آمد ، با دوره فروكش كردن تدريجى بحران به نفع اهل حديث و اشاعره مقارن است .۲ بر اين اساس ، برخورد امامان با اين مسئله در چند مقام ، قابل طرح است :
اهل بيت عليهم السلام در مقام نخست ، از وارد شدن در اين بحث و داورى صريح پرهيز كرده‏اند . امام رضا عليه السلام در پاسخ پرسش رَيّان بن صَلت در باره قرآن ، مى‏فرمايد : «كلام خداوند است . از آن تجاوز نكنيد و از غير آن ، هدايت مجوييد» .۳
همچنين امام هادى عليه السلام در پاسخ يكى از شيعيان بغداد چنين نوشت : «خداوند ، ما و تو را از دچار شدن به اين فتنه نگه دارد كه به نظر ما بحث و جدال در باره [حدوث و قدم‏] قرآن ، بدعتى است كه سؤال كننده و پاسخ‏دهنده ، در آن شريك اند ؛ زيرا پرسش‏كننده در پى چيزى است كه سزاوار او نيست و پاسخ‏دهنده نيز براى موضوعى بى‏جهت ، خود را به زحمت و مشقّت مى‏افكند كه در توان او نيست . خالق ، جز خدا نيست و بجز او همه مخلوق اند . قرآن نيز كلام خداست . از پيش خود ، اسمى براى آن قرار مده كه از گم‏راهان خواهى شد» .۴
در رواياتى ديگر ، از اظهار نظر در اين موضوع پرهيز شده يا با ذكر لوازم موضوع ، امامان اهل بيت ، به طور غير مستقيم ، از ديدگاه خود پرده برداشته‏اند . براى نمونه ، امام كاظم عليه السلام مى‏فرمايند : «من آنچه را ديگران در اين باره مى‏گويند ، نمى‏گويم ؛ فقط مى‏گويم : قرآن ، كلام خداست» .۵ در روايات ديگرى ، امام صادق عليه السلام در پاسخ پرسشى در باره عقيده‏اش نسبت به قرآن ، بدون اشاره‏اى به حدوث يا قدم قرآن و صرفاً به صورت غير مستقيم ، به نزول آن اشاره مى‏كند۶ كه نشان‏دهنده حدوث آن است ؛ زيرا نزول ، تدريجى است و امر تدريجى نمى‏تواند قديم باشد . مضمون اين قبيل احاديث ، در كلمات ائمه بعدى نيز مشاهده مى‏شود .۷
در مقام ديگرى ، گاه امامان اهل بيت ، در رواياتى به صورت مستقيم ، به بيان نظر

1.از ابوهريرة نقل است كه مى‏گويد : پيش عمر بن خطّاب بوديم . مردى پيش او آمد و در باره قرآن پرسيد كه : آيا آفريده است يا ناآفريده ؟ عمر ، از جا برخاست و لباسش را تنگ گرفت و او را كشان كشان تا پيش على بن ابى طالب عليه السلام برد و گفت : ابو الحسن! نشنيدى اين مرد ، چه مى‏گويد ؟ فرمود : «چه مى‏گويد؟» . گفت : آمده و از من در باره مخلوق بودن و يا نبودن قرآن مى‏پرسد . على عليه السلام فرمود : «اين ، يك كلمه است ؛ ولى در آينده‏اى نزديك ، خطرى خواهد بود . اگر من مسئول كارى بودم كه تو اكنون مسئول آن هستى ، اين مرد را كيفر مى‏دادم» . (الدرّ المنثور : ج ۲ ص ۱۵۴ ، كنز العمّال : ج ۲ ص ۳۳۵ ح ۴۱۷۵) .

2.بحوث فى الملل و النحل : ج‏۳ ص‏۴۵۴ - ۴۵۵ ؛ الالهيات : ص‏۲۱۸ - ۲۲۰ .

3.التوحيد : ص‏۲۲۳ - ۲۲۴ .

4.التوحيد : ص ۲۲۴ .

5.التوحيد : ص‏۲۲۴ .

6.براى نمونه ، ر .ك : تفسير العياشى : ج‏۱ ص‏۶ .

  • نام منبع :
    حکمت‌ نامه رضوی جلد اول
    سایر پدیدآورندگان :
    محمد محمدی ری شهری، با همکاری جمعی از پژوهشگران
    تعداد جلد :
    4
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1393
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 44782
صفحه از 584
پرینت  ارسال به