مؤمنان و برائتش از مشركان .
بنا بر اين ، سعادت و شقاوت ، گرچه به وسيله خداوند عزّ و جلّ تقدير مى‏شوند، امّا بر اساس ايمان و تقوا ، و كفر وانكار - كه عمل اختيارى انسان‏اند - براى انسان ، رقم مى‏خورند .

۳ . انتخاب انسان در عالم ذَر ، در خوش‏بختى و بدبختى او مؤثّر است‏

سومين معناى ارائه‏شده براى حديث مورد بحث، آن است كه بر أساس شمارى از احاديث، انتخاب انسان در عالَم ذر - كه پيش از عالم كنونى بوده - در تكوين سرشت او مؤثّر بوده است ، بدين معنا كه افرادى كه در آن عالم ، راه درست را انتخاب كرده‏اند ، سرشتشان در اين جهان نيز تمايل به انتخاب راه درست دارد كه موجب خوش‏بختى آنها مى‏شود و كسانى كه راه نادرست را انتخاب كرده‏اند ، طبعاً مايل به كارهاى ناشايست هستند كه موجب بدبختى آنها مى‏شود ، هر چند آنها كه تمايل به بدى دارند ، مى‏توانند راه درست را انتخاب كنند و آنها كه تمايل به نيكى دارند ، مى‏توانند راه نادرست را انتخاب نمايند و در هر دو صورت ، اجبارى در كار نيست .

جمع‏بندى‏

به نظر مى‏رسد كه معناى حديث مورد بحث ، همان معناى نخست است كه در كلام امام كاظم عليه السلام آمده است و معناى دوم نيز به همان معنا باز مى‏گردد ؛ امّا معناى سوم ، علاوه بر اين كه مبتنى بر اعتقاد به عالَم ذر است و خودِ اين مسئله ، نياز به بررسى دارد ، انطباق آن با حديث «خوش‏بخت ، در شكم مادرش خوش‏بخت است ...» مشكل است .
گفتنى است كه ساير احاديثى كه در اين باب آمده‏اند ، هر چند به معناى حديث مورد بحث اشاره ندارند ، ولى در تفسير و تبيين آن مى‏توانند مورد بهره‏بردارى قرار گيرند .

يَفعَلُهُ العَبدُ ، وَلَم يَخلُقِ اللَّهُ العَبدَ حينَ خَلَقَهُ كافِراً، إِنَّهُ إِنَّما كَفَرَ مِن بَعدِ أَن بَلَغَ وَقتاً لَزِمَتهُ الحُجَّةُ مِنَ اللَّهِ ، فَعَرَضَ عَلَيهِ الحَقَّ فَجَحَدَهُ ، فَبِإِنكارِهِ الحَقَّ صارَ كافِراً .^۱
خداوند ، آفريده‏هاى خود را آفريد و به آنها دستور داد و نهيشان كرد . و كفر، آن زمانى كه كافرْ كفر را انجام مى‏دهد ، به كافر مى‏پيوندد . خداوند ، وقتى بنده را آفريد ، او را كافر نيافريد . همانا بنده ، زمانى كافر گشت كه حجّت از سوى خدا به او رسيد و حق بر او عرضه شد ؛ ولى او آن را انكار نمود . پس به خاطر انكار كردن حق، كافر گرديد .

۲ . خوش‏بختى براى مؤمن و بدبختى براى كافر ، تقدير شده است‏

معناى ديگرى كه براى حديث مى‏توان نمود ، اين است كه خداوند متعال براى فرزندانى كه مى‏داند در آينده راه درست زندگى را انتخاب مى‏كنند و ايمان مى‏آورند ، در شكم مادرهايشان خوش‏بختى مقدّر كرده و براى فرزندانى كه مى‏داند در آينده راه نادرست را انتخاب مى‏كنند و كفر مى‏ورزند ، در شكم مادرهايشان بدبختى مقدّر نموده است ، چنان كه در حديثى ، از پيامبر خدا آمده است كه :
سَبَقَ العِلمُ وَجَفَّ القَلَمُ ، وَمَضى القَدَرُ بِتَحقيقِ الكِتابِ وَتَصديقِ الرُّسُلِ ، وَبِالسَّعادَةِ مِنَ اللَّهِ عزّ و جلّ لِمَن آمَنَ وَاتَّقى، وَبِالشَّقاءِ لِمَن كَذَّبَ وَكَفَرَ ، وَبِوَلايَةِ اللَّهِ المُؤمِنينَ ، وَبَراءَتَهُ مِنَ المُشرِكينَ.^۲
علم ، پيشى گرفت و قلم ، رقم زد و قَدَر ، قطعى شد براى به حقيقت پيوستن كتاب [آسمانى‏] و تصديق پيامبران و براى سعادتمندى هر مؤمن و تقواپيشه‏اى از جانب خدا و براى بدبختى هر تكذيب‏كننده و كافر و نيز براى ولايت خداوند بر