157
حکمت‌ نامه رضوی جلد اول

ج - ولايت اهل بيت عليهم السلام

۸۷. امام رضا عليه السلام : هر كه خوش‏حال مى‏شود كه خدا را بى پرده ببيند و خدا نيز بى پرده به او بنگرد، پس ولايت خاندان محمّد صلى اللّه عليه و آله را بپذيرد و از دشمنان آنان ، بيزارى جويد و از ايشان كه پيشواى مؤمنان هستند، پيروى كند. در اين صورت، چون روز قيامت شود، خداوند، بى پرده به او مى‏نگرد و او نيز بدون پرده، خدا را مشاهده مى‏كند.

۲ / ۴

يگانگى خدا

الف - معناى توحيد

۸۸. امام رضا عليه السلام : خداوند، آغازگر و يگانه است. موجود نخستين است. از ازل، يكى بوده و چيزى با او نبوده است. فرد است و دومى ندارد.

۸۹. الكافى‏- به نقل از فتح بن يزيد جُرجانى - : از امام رضا عليه السلام شنيدم كه مى‏فرمايد: «و اوست ريزبينِ آگاه، شنواى بينا، يگانه يكتاى بى نياز. نه فرزندى دارد و نه خود، فرزند كسى است و هيچ كس، همتاى او نيست. اگر او چنان بود كه تشبيه كنندگان مى‏گويند، آن گاه، نه آفريننده از آفريده شناخته مى‏شد، و نه پديد آورنده از پديد آورده، در حالى كه او پديد آورنده است. او ميان كسى كه جسم داده و صورت داده و پديد آورده، فرق گذاشته است؛ زيرا هيچ چيز به او نمى‏مانَد و او نيز به چيزى مانند نيست».
گفتم: همين طور است، فدايت شوم! امّا فرمودى: «يكتاى بى نياز» و فرمودى: «هيچ چيز به او نمى‏مانَد»، در حالى كه مى‏گوييم: خداى واحد و انسانِ واحد. آيا نه اين است كه در واحد بودن، همانندند؟
فرمود: «سخنى ناشدنى گفتى. اى فتح، خدايت استوار بدارد! تشبيه، فقط در حوزه معانى است؛ امّا در نام‏ها [و لفظ ]همه يكى هستند و نام‏ها بر ناموَر، دلالت دارند. توضيح، اين كه وقتى گفته شود: انسانِ واحد، در واقع، گزارش مى‏شود كه او، يك فرد است، نه دو فرد؛ امّا خودِ انسان، واحد (بسيط) نيست؛ چرا كه اندام‏ها و رنگ‏هايش گونه‏گون است و كسى كه رنگ‏هايش گونه‏گون باشد، واحد نيست و داراى اجزاى جدا از هم و نايكسان است، خون او غير از گوشت او و گوشتش، غير از خون اوست و عصبش، غير از رگ‏هايش و مويش، غير از پوستش و سياهى‏اش، غير از سفيدى اش.
ديگر مخلوقات نيز همين گونه‏اند. پس انسان در نام [و لفظ] واحد است، در معنا [و حقيقت‏] واحد نيست، در حالى كه خداوند عزّ و جلّ يكتاست و جز او يكتايى نيست. هيچ دوگونگى و تفاوت و فزونى و كاستى‏اى در او وجود ندارد . امّا انسان ، از اجزاى گوناگون و عناصر متفاوت آفريده و ساخته و تركيب شده است؛ ولى مجموع آنها يك چيز را تشكيل مى‏دهند [كه همان انسان واحد باشد]».
گفتم: فدايت شوم، نجاتم دادى، خدا نجاتت دهد! اكنون «لطيف خبير» را برايم تفسير كن ، چنان كه «واحد» را تفسير نمودى؛ زيرا مى‏دانم كه لطف خدا با لطف مخلوقش فرق مى‏كند؛ چون خود آن دو متفاوت‏اند، امّا دوست دارم آن را برايم شرح دهى .
فرمود : «اى فتح! از آن رو به خدا «لطيف» مى‏گوييم كه موجود لطيف [و ريز ]آفريده و به چيز لطيف [و خُرد ]علم دارد . خدا به تو توفيق و استوارى دهد، مگر اثر آفرينش خدا را در گياهان ريز و درشت، آفريده‏هاى خُرد، حيوان كوچك و پشه و ريز پشه و كوچك‏تر از آن كه به چشم نمى‏آيد، بلكه از كوچكى آن نَر و ماده، و نوزاد و پير بودنش معلوم نيست، نمى‏بينى؟
پس چون به كوچكى و ريزى اين موجودات و راهيابى‏شان به جفت‏گيرى و گريز از مرگ، و گِرد آوردن آنچه به كارشان مى‏آيد و جاندارانى كه در قعر درياها و پوست درختان و دشت‏ها و بيابان‏ها، و فهماندن سخنانشان به يكديگر و صداهايى كه بچّه‏ها به واسطه آن، مقصود والدين را مى‏فهمند و غذا بردن والدين براى بچّه‏ها، همين طور تركيب رنگ‏هايشان: سرخى با زردى، و سفيدى با سرخى مى‏نگريم، و چون از خُردى آفرينش آنها ، چشم‏هاى ما آنها را از هم باز نمى‏شناسد و چشم‏هايمان آنها را نمى‏بينند و دست‏هايمان لمسشان نمى‏كنند، پى مى‏بريم كه آفريدگارِ اين آفريده‏ها ، لطيف است و در آفرينش آنچه نام برديم، بدون چاره‏جويى و ابزار و آلت، ظرافت و لطافت به خرج داده است».


حکمت‌ نامه رضوی جلد اول
156

ج - وَلايَةُ أهلِ البَيتِ عليهم السلام

۸۷. الإمام الرضا عليه السلام : مَن سَرَّهُ أن يَنظُرَ إلَى اللَّهِ بِغَيرِ حِجابٍ ويَنظُرَ اللَّهُ إلَيهِ بِغَيرِ حِجابٍ ، فَليَتَوَلَّ آلَ مُحَمَّدٍ ، وَليَتَبَرَّأ مِن عَدُوِّهِم ، وَليَأتَمَّ بِإِمامِ المُؤمِنينَ مِنهُم ؛ فَإِنَّهُ إذا كانَ يَومُ القيامَةِ نَظَرَ اللَّهُ إلَيهِ بِغَيرِ حِجابٍ ، ونَظَرَ إلَى اللَّهِ بِغَيرِ حِجابٍ .۱

۲ / ۴

تَوحيدُ اللَّهِ‏

ألف - مَعنَى التَّوحيدِ

۸۸. الإمام الرضا عليه السلام : إِنَّ اللَّهَ المُبدِئُ الواحِدُ ، الكائِنُ الأَوَّلُ ، لَم يَزَل واحِداً لا شَي‏ءَ مَعَهُ ؛ فَرداً لا ثانيَ مَعَهُ .۲

۸۹. الكافي عن الفتح بن يزيد الجرجاني عن أبي الحسن عليه السلام ، قال : سَمِعتُهُ يَقولُ : وهُوَ اللَّطيفُ الخَبيرُ ، السَّميعُ البَصيرُ ، الواحِدُ الأَحَدُ الصَّمَدُ ، لَم يَلِد ولَم يولَد ، ولَم يَكُن لَهُ كُفُوا أحَدٌ . لَو كانَ كَما يَقولُ المُشَبِّهَةُ لَم يُعرَفِ الخالِقُ مِنَ المَخلوقِ ، ولا المُنشِئُ مِنَ المُنشَإِ ، لكِنَّهُ المُنشِئُ ، فَرَّقَ بَينَ مَن جَسَّمَهُ وصَوَّرَهُ وأنشَأَهُ ، إذ كانَ لا يُشبِهُهُ شَي‏ءٌ ، ولا يُشبِهُ هُوَ شَيئاً .
قُلتُ : أجَل جَعَلَني اللَّهُ فِداكَ ، لكِنَّكَ قُلتَ : الأحدُ الصمد ، وقلت : لا يُشبِهُهُ شَي‏ءٌ ، وَاللَّهُ واحدٌ وَالإِنسانُ واحِدٌ ؛ ألَيسَ قَد تَشابَهَتِ الوَحدانيةُ؟!
قالَ : يا فَتحُ ، أحَلتَ ثَبَّتَكَ اللَّهُ! إنَّما التَّشبيهُ فِي المَعاني ، فَأَمّا فِي الأَسماءِ فَهِيَ واحِدَةٌ وهيَ دالَّةٌ عَلَى المُسَمّى‏ ، وذلِكَ أنَّ الإِنسانَ وإن قيلَ «واحِدٌ» فَإِنَّهُ يُخبَرُ أنَّهُ جُثَّةٌ واحِدَةٌ ولَيسَ بِاثنَينِ ، وَالإِنسانُ نَفسُهُ لَيسَ بِواحِدٍ ؛ لِأَنَّ أعضاءَهُ مُختَلِفَةٌ ، وألوانَهُ مُختَلِفَةٌ ، ومَن ألوانُهُ مُختَلِفَةٌ غَيرُ واحِدٍ ، وهُوَ أجزاءٌ مُجَزَّأةٌ لَيسَت بِسَواءٍ ؛ دَمُهُ غَيرُ لَحمِهِ ، ولَحمُهُ غَيرُ دَمِهِ ، وعَصَبُهُ غَيرُ عُروقِهِ ، وشَعرُهُ غَيرُ بَشَرِهِ ، وسَوادُهُ غَيرُ بَياضِهِ ، وكَذلِكَ سائِرُ جَميعِ الخَلقِ . فالإِنسانُ واحِدٌ فِي الاِسمِ لا۳واحِدٌ فِي المَعنى ، واللّهُ جَلَّ جَلالُهُ هُوَ واحِدٌ لا واحِدَ غَيرُهُ ، لا اختِلافَ فيهِ ولا تَفاوُتَ ولا زيادَةَ ولا نُقصانَ ، فَأَمّا الإِنسانُ : المَخلوقُ المَصنوعُ المُؤَلَّفُ مِن أجزاءٍ مُختَلِفَةٍ وَجَواهِرَ شَتّى ؛ غَيرَ أنَّهُ بِالاِجتِماعِ شَي‏ءٌ واحِدٌ .
قُلتُ : جُعِلتُ فِداكَ ، فَرَّجتَ عَنّي فَرَّجَ اللّهُ عَنكَ! فَقَولَكَ : «اللَّطيفُ الخَبيرُ» فَسِّرهُ لي كَما فَسَّرتَ «الواحِدَ» فَإِنّي أعلَمُ أنَّ لُطفَهُ عَلى خِلاَفِ لُطفِ خَلقِهِ ، لِلفَصلِ ، غَيرَ أنّي أُحِبُّ أن تَشرَحَ ذلِكَ لي .
فَقالَ : يا فَتحُ إِنَّما قُلنا : «اللَّطيفُ» لِلخَلقِ اللَّطيفِ ، ولِعِلمِهِ بِالشَّي‏ءِ اللَّطيفِ ، أوَلا تَرى - وَفَّقَكَ اللّهُ وثَبَّتَكَ - إِلى أثَرِ صُنعِهِ فِي النَّباتِ اللَّطيفِ وغَيرِ اللَّطيفِ ، ومِنَ الخَلقِ اللَّطيفِ ، ومِنَ الحَيَوانِ الصِّغارِ ، ومِنَ البَعوضِ وَالجِرجِسِ وما هُوَ أصغَرُ مِنها ما لا يَكادُ تَستَبينُهُ العُيونُ ، بَل لا يَكادُ يُستَبانُ - لِصِغَرِهِ - الذَّكَرُ مِنَ الأُنثي ، وَالحَدَثُ المَولودُ مِنَ القَديمِ؟! فَلَمّا رَأينا صِغَرَ ذلِكَ في لُطفِهِ ، وَاهتِداءَهُ لِلسِّفادِ ، وَالهَرَبَ مِنَ المَوتِ ، وَالجَمعَ لِما يُصلِحُهُ ، وما في لُجَجِ البِحارِ ، وما في لِحاءِ الأَشجارِ وَالمَفاوزِ وَالقِفارِ ، وإِفهامَ بَعضِها عَن بعضٍ مَنطِقَها ، وما يَفهَمُ بِهِ أولادُها عَنها ، ونَقلَها الغِذاءَ إِلَيها ، ثُمَّ تَأليفَ ألوانِها ؛ حُمرَةٍ مَعَ صُفرَةٍ ، وبَياضٍ مَعَ حُمرَةٍ ، وأنَّهُ ما لا تَكادُ عُيونُنا تَستَبينُهُ لِدَمامَةِ خَلقِها ، لا تَراهُ عُيونُنا ولا تَلمِسُهُ أيدينا ، عَلِمنا أنَّ خالِقَ هذا الخَلقِ لَطيفٌ لَطُفَ بِخَلقِ ما سَمَّيناهُ ، بِلا عِلاجٍ ولا أداةٍ ولا آلَةٍ ، وَأنَّ كُلَّ صانِعِ شَي‏ءٍ فَمِن شَي‏ءٍ صَنَعَ ، واللَّهُ - الخالِقُ اللَّطيفُ الجَليلُ - خَلَقَ وَصَنَعَ لاَ مِن شَي‏ءٍ .۴

1.المحاسن : ج ۱ ص ۱۳۳ ح ۱۶۵ عن بكر بن صالح ، بحار الأنوار : ج ۲۷ ص ۹۰ ح ۴۲ .

2.التوحيد : ص ۴۳۵ ح ۱ ، عن الحسن بن محمّد النوفلي ، بحار الأنوار : ج ۱۰ ص ۳۱۳ ح ۱ .

3.فِي المصدر : «ولا» بدل «لا» ، والتصويب من بحار الأنوار والمصادر الاُخرى .

4.الكافي : ج ۱ ص ۱۱۸ ح ۱ ، التوحيد : ص ۱۸۵ ح ۱ ، عيون أخبار الرضا عليه السلام : ج ۱ ص ۱۲۷ ح ۲۳ وفيهما «منشئ الأشياء ومجسّم الأجسام ومصوّر الصور ، لو كان كما يقولون» بدل «لَو كانَ كَما يَقولُ المُشَبِّهَةُ» ، بحار الأنوار : ج ۴ ص ۱۷۳ ح ۲ .

  • نام منبع :
    حکمت‌ نامه رضوی جلد اول
    سایر پدیدآورندگان :
    محمد محمدی ری شهری، با همکاری جمعی از پژوهشگران
    تعداد جلد :
    4
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1393
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 44519
صفحه از 584
پرینت  ارسال به