الكافر»۱ يا «العِفريت المستكبر»۲خواندهاند. ۳ بنا بر آنچه گذشت ، شجاعت ، زيركى و دانشمند بودن مأمون را نبايد در تصميمات سياسىاش ناديده گرفت.
۲ - ۲ . فضاى سياسى - اجتماعى دوران حكومت مأمون
به خلافت نشستن امين در بغداد ، مهمترين معضل پيش روى مأمون بود كه با قتل امين در سال ۱۹۸ هجرى پايان يافت.۴بعد از قتل امين، مهمترين دغدغه حكومت عبّاسى كه به هرج و مرج و نا امنى شديد در جهان اسلام منجر شد ، قيامهاى كوچك و بزرگى بود كه در جاى جاى ممالك اسلامى رخ مىداد. در بيشتر اين نهضتها، علويان ، نقش ويژهاى داشتند. شعار بسيارى از اين قيامها «الدعوة إلى الرضا من آل محمّد» بوده است. ۵اين قيامها اساس حكومت عبّاسى را با خطر جدّى سقوط ، روبه رو كرده بود كه فهرستوار به برخى از آنها اشاره مىشود:
سال ۱۹۸ هجرى در حلب و اطراف آن، نهضتى كه نصر بن شيث عقيلى سردمدار آن بود، رخ داد.۶ در همان سال، قيامى ديگر در موصل با عنوان «واقعه ميدان» رخ داد كه لشگركشى بيست هزار نفرى و كشتار هزاران نفر را در پى داشت.۷سال ۱۹۹ هجرى ، قيام ابو السرايا در كوفه ضربه محكمى به حكومت مأمون وارد ساخت. او به همراهى محمّد بن ابراهيم بن اسماعيل حسنى ، در اين قيام ، موفّق شد دولتى را براى مدّتى كوتاه در كوفه سامان دهد. ابو السرايا، توانست شعلههاى قيامش را دامنگير شهرهايى چون بصره، مكه، يمن، فارس، اهواز و مدائن نمايد. فرماندهان وى، همگى از علويان (و سه نفر از آنها، برادران امام رضا عليه السلام ) بودند : عبّاس بن محمّد بن عيسى جعفرى، حسين بن حسن اَفطَس، ابراهيم بن موسى بن جعفر عليه السلام ، اسماعيل بن موسى بن جعفر عليه السلام ، زيد بن موسى بن جعفر عليه السلام ، محمّد بن سليمان بن داوود بن حسن بن حسن عليه السلام .۸تعداد كشته شدههاى عبّاسيان در قيام ابوالسرايا را در كمتر از يك سال، بالغ بر دويست هزار نفر نگاشتهاند.۹
در سال ۲۰۰ هجرى ، محمّد بن جعفر ديباج ، يكى از فرزندان امام صادق عليه السلام در مكّه با گروهى بيعت نمود و سپس قيام كرد. عيسى جلودى ، سپاه او را در نورديد و به او اماننامه داد و او حكومت را از آنِ مأمون دانست و همراه گروهى از آل ابو طالب ، به خراسان سفر كرد.۱۰
1.الأمالى ، طوسى : ص۲۹۱ ح ۵۶۶.
2.كمال الدين: ص۳۰۸ ح ۱.
3.براى اطّلاع بيشتر در باره مأمون ، ر . ك : سفينة البحار : ج ۱ ص ۱۱۲ تا ۱۱۵ مادّه «أمن» . همچنين در متون اهل سنّت ، ر . ك : البداية و النهاية : ج ۱۰ ص ۳۰۰ . ابن اثير ، تصريح مىكند كه مأمون به نوعى تشيّع را قائل بود كه به معتزله مىانجاميد و به برترى على بن ابى طالب عليه السلام بر خلفا باور داشت و وصيّت هم نمود كه بر وى نمازى با پنج تكبير بخوانند.
4.تاريخ الخلفاء : ص۳۲۴، الكامل فى التاريخ : ج۶ ص۲۹۸.
5.حياة الإمام الرضا عليه السلام ، قرشى: ج۲ ص ۲۸۲.
6.الكامل فى التاريخ : ج۶ ص۳۰۱.
7.الكامل فى التاريخ: ج۶ ص۳۰۰.
8.الكامل فى التاريخ: ج۶ ص ۳۰۵.
9.مقاتل الطالبيين : ص ۳۶۶ : «قال : و نظر فى الدواوين فوجد من قتل من أصحاب السلطان فى وقائع أبى السرايا مائتا ألف رجل» .
10.عيون أخبار الرضا عليه السلام : ج۱ ص۲۲۴ ح۸.
