پاسخ قوی به محرک به گونه‌ای که در رفتار تأخیر ایجاد شود؛ ۲. قطع رفتار بی‌فایده در حال انجام به گونه‌ای که فرد امکان تأخیر در تصمیم‌گیری و بررسی مجدد برای پاسخ‌گویی را بیابد؛ ۳. پاییدن رفتارهایی که در میدان رقابت میان محرک‌ها و پاسخ‌ها دچار وقفه و تأخیر شده‌اند؛ معطوف به خود فرد و مهم‌تر از آن معطوف به اهداف انتخاب‌شده (بارکلی، ۲۰۰۴).

بازداری رفتار در نظام انگیزشی آزارنده قرار دارد و هنگامی اتفاق می‌افتد که علامت‌ها یا محرک‌های خاصی موجود باشند و نشان دهند که بروز رفتار (پاسخ) پیامدهای منفی خواهد داشت. خاموش‌شدن رفتار و اجتناب منفعلانه دو نمونه مهم از کنش‌های این نظام است (گری،^۱ ۱۹۹۱، به نقل از: آزاد فلاح، ۱۳۷۹). ترس^۲ یا اضطراب به فعال‌شدن نظام بازداری منجر می‌شود. وقتی نظام بازداری رفتاری فعال می‌شود، انگیختگی افزایش می‌یابد و توجه موجود زنده را به محرک‌های محیطی معطوف می‌کند (فرانکن، ۱۳۸۴). از این‌رو می‌توان ترس و نگرانی را انگیزه‌ای برای بازداری رفتاری و اجتناب از پیامدهای آزارنده تلقی کرد.

در فصل پنجم گفتیم که بر اساس آموزه‌های اسلامی ترس از دو مسیر در نظام انگیزشی بازداری تأثیر می‌گذارد: نخست اینکه موجب مکث، توجه و تفکر در فرد می‌شود؛ و دوم اینکه موجب اجتناب از موقعیت تهدیدآمیز می‌شود. ترس (= خوف) به عنوان یک احساس موجب می‌شود انسان قبل از وقوعِ امری هولناک (مانند مجازات عمل)، با خطر مقابله کند^۳ (ابن‌أبی‌الحدید، ۱۴۰۴: ۲۰/۲۸۵). این ترس، ترس اخلاقی است و هشداری است برای عملی‌شدن تهدیدها و پیامدهای ناخوشایند برخی رفتارها. در منابع اسلامی ترس بازدارنده در سازوکارهای دوراندیشی، تجربه، عبرت و حیا عملیاتی می‌شود.

۲ ـ ۲ ـ ۴. صبر در خودمهارگری

خویشتنداری، به‌ویژه در حوزه شهوت و امور جنسی، کار آسانی نیست و به تحمل مشقت و

برخی تحقیقات نشان از این دارد که عواملی مانند «بازداری تحمیلی»^۱ به طور کلی در تأخیر کامرواسازی تأثیر دارد، اگرچه در کودکان کوچک‌تر و بزرگ‌تر از مقطع دوم دبستان تأثیر معناداری نداشته است (مردیکای،^۲ ۱۹۷۴). از این‌رو روش‌های تربیتی برای پرورش توان تأخیر ارضا باید مطابق با سنین رشد و تحول افراد به کار گرفته شود. عامل دیگری که می‌تواند توان فرد را در تأخیر ارضا افزایش دهد «اندیشه‌پردازی سودمند»^۳ است. در اندیشه‌پردازی سودمند افراد بر پاداش‌های احتمالی که نتیجه به تأخیر انداختن ارضای زودهنگام است تمرکز می‌کنند (میشل و آندروود،^۴ ۱۹۷۴).

بر این اساس، عقل حکم می‌کند که لذت کمتر و موقتی را بر زمین بگذارند و برای لذت عالی‌تر و بیشتر صبر کنند. اینها نمونه‌هایی هستند که تأثیر روش‌های تربیتی را در تقویت توانمندی‌های عقل اخلاقی از جمله تأخیر ارضا نشان می‌دهند. در چارچوب ادیان آسمانی، «روزه» عبادتی است که در آن، فرد برخلاف میل خویش تصمیم می‌گیرد از خوردن، آشامیدن، لذت جنسی و کارهای دیگری که در احکام مربوط به روزه ذکر شده اجتناب کند. این اراده و تصمیم بر اساس هدفی عالی محقق می‌شود. به هر حال، حقیقت روزه‌داری را می‌توان خواستن، توانستن، و به تعویق انداختن ارضا دانست که خود نوعی تمرین خویشتنداری است.^۵

۲ ـ ۲ ـ ۳. توان بازداری رفتاری

بازداری رفتاری^۶ از جمله توانمندی‌های بشری است که با خودمهارگری ارتباط تنگاتنگ دارد. مفهوم «بازداری رفتاری» بر سه فرآیند تا حدی متمایز دلالت دارد: ۱. جلوگیری از