نتیجه موجب تقویت عقل میشود۱ (دیلمی، ۱۴۰۸: ۲۹۸). تجربهها، موجب انتخابگری مناسب در امور میشوند۲ و به این دلیل، هم دیدگاههای انسان را پخته میکنند۳ و هم رفتارهای او را به صواب نزدیکتر۴ (تمیمی آمدی، ۱۳۶۶: ۴۴۴).
۳ ـ ۳ ـ ۳. عبرت
پیامدهای تجربهشده دیگران نیرویی برای مهارگری و تنظیم رفتار است. لازم نیست افراد خودْ همه چیز را تجربه کنند، بلکه میتوانند از تجربه دیگران استفاده کنند و از نتایج آنها در تنظیم رفتارهای خود بهرهمند شوند. این معنا، بخش مهمی از مفهوم «عبرت» را تشکیل میدهد. قرآن کریم قصههای زندگی دیگران را مایه عبرت برای مردم معرفی میکند (یوسف: ۱۱۱). داستان قوم لوط را بیان میکند که چگونه در نتیجه شهوترانی و همجنسگرایی (لواط) به عذاب مبتلا شدند (نمل: ۵۷/۵۴). بسیاری از مردم اینگونه رفتارهای انحرافی را اصلاً تجربه نکردهاند؛ فقط با توجه به عبرتی که از دیگری گرفتهاند مهار امیال خود را دارند. بیتردید، اینگونه تنظیم رفتار مبتنی بر سازوکاری بیش از سازوکار «انتظار پیامد» است.
گفتیم انتظار پیامد برآوردی از میزان احتمال این است که وقتی رفتاری انجام شد، چه پیامدهای خاصی در پی خواهد داشت. انتظار پیامد از جنبههای مهم خویشتنداری است و سازوکاری است که مبنای دوراندیشی و همچنین تجربه محسوب میشود. طبق نظر روانشناسان، آنچه در انتظار پیامد اتفاق میافتد نوع خاصی از یادگیری است. اما برای ایجاد این یادگیری تجربه مستقیم لازم نیست؛ مشاهدهکننده میتواند بهسادگی از راه مشاهده پیامدهای رفتار دیگران بیاموزد و اطلاعات آموختهشده را به طور نمادین در حافظه خود ذخیره کند. از آنجا که آن دسته از اعمال خود فرد یا افراد دیگر که منجر به اجتناب از پیامد ناخوشایند میشوند اهمیت ویژهای دارند، افراد پس از مشاهده همین اعمال آنها را در حافظه رمزگردانی میکنند تا
1.. «عن حسین بن علی علیه السلام: طُولَ التَّجَارِبِ زِیادَةً فِی الْعَقْل».
2.. «عن امیرالمؤمنین علیه السلام: ثَمَرَةُ التَّجْرِبَةِ حُسْنُ الِاخْتِیار».
3.. «عن امیرالمؤمنین علیه السلام: رَأْی الرَّجُلِ عَلَی قَدْرِ تَجْرِبَتِه».
4.. «عن امیرالمؤمنین علیه السلام: مَنْ حَفِظَ التَّجَارِبَ أَصَابَتْ أَفْعَالُه».