خوبی‌ها و منافع، و «اجتناب» از بدی‌ها و زیان‌ها فرا می‌خواند؛ ۳. تعقل و «دانش» که این معنا در برابر جهل و نادانی قرار می‌گیرد نه در برابر جنون و دیوانگی. بیشترین استعمال عقل در احادیث، معنای دوم و سوم است.۱ طبق این نظر، کارکردهای عقل را می‌توان در دو مقوله متمایز طبقه‌بندی کرد: مقوله اول که کارکرد تفکر و شناخت است و شامل تشخیص، تعقل و دانش (کارکرد اول و سوم) می‌شود. مقوله دوم را می‌توان کارکرد خویشتنداری دانست که شامل انتخاب و اجتناب (کارکرد دوم) می‌شود.
در خصوص این دو کارکرد اصلی، مستندهای متعددی در روایات وجود دارد؛ مثلاً این کلام امام صادق علیه السلام را می‌توان تبیین‌کننده کارکرد تفکرِ عقل دانست: «پشتوانه انسان عقل است و هوشمندی و فهم و حافظه و دانش از عقل برمی‌خیزد. پس هر گاه عقل انسان با نور [الهی] تأیید شود، دانا و حافظ و تیزهوش و زیرک و فهمیده می‌شود و [انسان] با عقل به کمال می‌رسد، عقل او راهنما، مایه بینش و بصیرت، و کلید کارهای او است»۲ (کلینی، ۱۴۰۷: ۱/۲۵). هوشمندی، فهم، حافظه و دانش که از عقل برمی‌خیزد بینش و بصیرت را برای انسان به ارمغان می‌آورد و موجب شناخت او از موضوعات مختلف می‌شود.
درباره کارکرد خویشتنداری برای عقل نیز مستندهای روایی وجود دارد. از جمله این کلام امام باقر علیه السلام که چون خداوند عقل را آفرید به او فرمود: «رو کن»؛ و او رو کرد. سپس فرمود: «برگرد»؛ و او برگشت. آنگاه فرمود: «به عزّت و جلالم سوگند که من آفریده‌ای نیکوتر از تو نیافریده‌ام. تو را فرمان می‌دهم و تو را نهی می‌کنم (مخاطب امر و نهی من تو هستی)، تو را پاداش می‌دهم و تو را به کیفر می‌رسانم»۳ (برقی، ۱۳۷۱: ۱/۱۹۲؛ کلینی، ۱۴۰۷:
1.. «الْعَقْلُ یطْلَقُ فِی کلَامِ الْعُلَمَاءِ وَالْحُکمَاءِ عَلَی مَعَانٍ کثِیرَةٍ وَ بِالتَّتَبُّعِ یعْلَمُ أَنَّهُ یطْلَقُ فِی الْأَحَادِیثِ عَلَی ثَلَاثَةِ مَعَانٍ أَحَدُهَا قُوَّةُ إِدْرَاک الْخَیرِ وَالشَّرِّ وَالتَّمْییزِ بَینَهُمَا وَ مَعْرِفَةِ أَسْبَابِ الْأُمُورِ وَ نَحْوِ ذَلِک وَ هَذَا هُوَ مَنَاطُ التَّکلِیفِ وَ ثَانِیهَا حَالَةٌ وَ مَلَکةٌ تَدْعُو إِلَی اخْتِیارِ الْخَیرِ وَالْمَنَافِعِ وَاجْتِنَابِ الشَّرِّ وَالْمَضَارِّ وَ ثَالِثُهَا التَّعَقُّلُ بِمَعْنَی الْعِلْمِ وَ لِذَا یقَابَلُ بِالْجَهْلِ لَا بِالْجُنُونِ وَ أَحَادِیثُ هَذَا الْبَابِ وَ غَیرِهِ أَکثَرُهَا مَحْمُولٌ عَلَی الْمَعْنَی الثَّانِی وَالثَّالِثِ وَاللَّهُ أَعْلَمُ».
2.. «الإمامُ الصّادقُ علیه السلام: دِعامَةُ الإنسانِ العَقلُ، و مِنَ العَقلِ الفِطنَةُ و الفَهمُ و الحِفظُ و العِلمُ، فإذا كانَ تَأييدُ عَقلِهِ مِنَ النّورِ كانَ عالِما حافِظا ذَكِيّا فَطِنا فَهِما، و بِالعَقلِ يَكمُلُ و هُوَ دَليلُهُ و مُبصِرُهُ و مِفتاحُ أمرِهِ .
3.. «الإمامُ الباقرُ علیه السلام: لَمّا خَلَقَ اللّهُ العَقلَ قال له: أقبِل، فأقبَلَ، ثمّ قال له: أدبِر، فأدبَرَ، فقال: وعِزّتي وجَلالي ما خَلَقتُ خَلقاً أحسَنَ مِنكَ، إيّاكَ آمُرُ وإيّاكَ أنهى، وإيّاكَ أُثيبُ وإيّاكَ أُعاقِبُ.».
