۱۶. عدم ذکر الشيء إذا عُلِمَ به، و إتيانها بالضمير
ابن ابي الحديد در شرح سخن امام: «لقد تقمصها فلان» از خطبه شقشقيه، ضمن تفسير ضمير «ها» به خلافت، دليل عدم تصريح علی علیه السلام به اسم به جاي ضمير، آن را از انواع علم بيان مي‌داند و چنين مي‌گويد:
قوله: لقد تقمصها، أي جعلها کالقميص مشتملة عليه، والضمير للخلافة، ولم يذكرها للعلم بها كقوله سبحانه: (حَتَّى تَوَارَتْ بِالْحِجَابِ(، و... . ۱
همچنين در شرح قول حضرت: «أصاب خيرها» مي‌خوانيم:
أي خير الولاية، و جاء بضميرها و لم يجرِ ذكرها لعادة العرب في مثال ذلك... ۲
و سپس آيه پيش گفته را شاهد مي‌آورد.
و آن، اين است که خطيب وقتي يچزي مشخص باشد به جاي آوردن آن به اسم، ابتداءاً ضمير مي‌آورد، بي‌آن‌که پيشينه‌اي براي آوردن نامش باشد.
۱۷. اخبار در ظاهر و امر در معنا
از ديگر تصرفات هنرمندانه خطيب در لفظ، آوردن اخبار در جايگاه امر است، و سخن بنيان‌گذار فصاحت قريش افصح العرب، خالي از اين امر نيست، در شرح قول امام: «و إنما ينظر المؤمن...» مي‌خوانيم:
قوله: ...، إخبار في الصورة و أمر في المعنى، أيْ لينظر المؤمن إلى الدنيا بعين الاعتبار... . ۳
نمونه‌هايي از آيين بلاغت و سخنداني امير بيان از زبان شارح نهج البلاغه ذکر شد، و البته موارد بي‌شمار ديگري چون تقسيم ۴ ، و اقتباس از کلام خدا و رسول در کلام امام ۵ ، و حسن ابتداء و تخلص و انتهاء، و حسن تعليل، و ... ، که در نهج البلاغه و ديگر منابع کلام علی علیه السلام مي‌توان يافت، خواه بر لسان شارح معتزلي جاري شده باشد يا نه.
پس از اين اندک، درباره آيين سخنداني از دستور سخن نهج البلاغه و امام و پيشواي ارباب صنعت بديع علی علیه السلام گذشت، به قسم دوم از آن که سخن گفتن مطابق عرف و عادت عرب باشد، مي‌رسيم.
1.. همان، ج۱، خ۳، ص۱۵۴.
2.. همان، ج۱۲، خ۲۲۳، ص۷.
3.. همان، ج۱۹، حکمت۳۷۳، ص۲۳۷.
4.. ر.ك: همان، ج۱، خ۱، ص۸۴. ذيل شرح فراز: «فطر الخلائق...».
5.. نمونه‌هاي زيادي از اقتباس در نهج البلاغه قابل مشاهده است؛ براي نمونه ر.ك: همان، ج۵، خ۶۵، ص۱۴۲. ضمن کلام امام: «صمدا صمدا، حتي ينجلي لکم عمود الحق، و أنتم الأعلون، و الله معکم و لن يترکم أعمالکم.» (اقتباس از قرآن) و نيز ر.ك: همان، ج۶، خ۸۵، ص۲۷۶. ضمن شرح: «عِبَادَ الله... وَ السَّعِيدُ مَنْ وُعِظَ بِغَيْرِه». شارح مي‌گويد: «قوله: و السعيد من وعظ بغيره مثل من الأمثال النبوية». (اقتباس از کلام نبوي)
