انصار، پس از آن که ۶۴ نفر از ايشان در أحد کشته شد، گفتند، و در روايتي ديگر، از مهاجرين ـ که در آن روز شصت نفر از آنان کشته شده بودند ـ نقل شده است. مطابق بعضي روايات، پيامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «هفتاد نفر آنها را مثله مي‌کنم». و در جايي ديگر، سي نفر، و در روايتي ديگر، فقط چند بار جمله «حتماً مثله خواهم کرد» را تکرار کردند. ۱
رواياتي را که سبب نزول آيه را بعد از فتح مکه دانسته، حاکم نيشابوري و ترمذي از ابي بن کعب نقل کرده‌اند؛ با اين مضمون که پس از حوادث أحد، چند سال بعد، در روز فتح مکه اين آيه قرائت شد. ۲ با اين که ذهبي آن را صحيح مي‌داند، و ابن کثير آن را بدون اشکال دانسته است، به درستي معلوم نيست که رسول اکرم( آيه را قرائت فرمودند يا آيه اولين بار نازل شد. سيوطي احتمال مي‌دهد راوي به جاي «فقرأ»، «فنزل» گفته باشد. به علاوه، اگر نزول اين آيات را در فتح مکه بدانيم و آن را از آيات قبل و بعد جدا کنيم، با سياق نمي‌سازد. طبرسي از حسن بصري نقل کرده است که اين آيه قبل از آن که پيامبر اکرم( به جهاد با مشرکان مأمور شوند، نازل شد. از ابراهيم و مجاهد نقل شده که آيه عام است و شامل هر ظلمي مي‌شود. بررسي آيات قبل و بعد اين آيه، کمال انسجام ميان آيات را مي‌رساند.
آيات در مقام نهي مظلوم در زياده‌خواهي از ظالم است. در آيات پيشين، سخن از اين بود که در يک بحث منطقي عاطفي و يا مناظره معقول با مخالفان شرکت کنيم. در اين آيات به پيامبر صلی الله علیه و آله دستور داده است که مردم را با حکمت يا موعظه حسنه يا جدال احسن، به دين حق دعوت کند. آيات در شعب ابي طالب و سال‌هاي آخر حضور مسلمانان در مکه نازل شده است. ۳ اگر مشرکان با قطع ارتباط و حصر در شعب با شما بد رفتاري کردند، شما نيز (پس از آن که با آنان به درستي مجادله کرده‌ايد) با آنان قطع رابطه کنيد و در مقابله به مثل صبر پيشه کنيد. و اي پيامبر، به دليل نپذيرفتن هدايت و اصرار آنها بر گمراهي غمگين مباش: (وَلاَ تَحْزَنْ عَلَيْهِمْ وَلاَ تَكُن فِي ضَيْقٍ مِمَّا يَمْكُرُونَ( .
روز فتح مکه روز نصرت و رحمت بود و پيامبر صلی الله علیه و آله عفو عمومي را صادر کرد و با اقتدار به مکه قدم گذاشت و نزول آياتي مانند: (وَلاَ تَكُ فِي ضَيْقٍ مِّمَّا يَمْكُرُونَ( و... با اين فضا سازگار نيست. لذا مکي بودن سوره و هماهنگي سياق آيات، دليلي قاطع بر مکي بودن اين آيه است.
۲. سوره حمد: بسياري از مفسران و قرآن پژوهان نزول اين سوره را در مکه مي‌دانند. ۴ در روايتي از امام علی علیه السلام در تفسير سوره حمد آمده است که نخستين سوره‌اي که بر پيامبر صلی الله علیه و آله نازل شد، سوره حمد بود. ۵ نيز روايت «فاتحة الکتاب نزلت بمكة من کنز تحت العرش»، ۶ در مقابل ابن ابي شيبه در المصنف،
1.. تفسير العياشي، ج۱، ص۲۷۵؛ تفسير القرآن العظيم، ج۲، ص۵۹۲؛ فتح الباري، ج۱، ص۳۷۱.
2.. ر.ک: سنن الترمذي، کتاب التفسير، ش۳۱۲۹؛ سنن النسايي، ش۱۱۲۷۹؛ المستدرک، کتاب التفسير، ج۲، ص۳۵۹.
3.. موسوعة التاريخ الاسلامي، ج۱، ص۶۳۳.
4.. البحر المحيط في التفسير، ج۶، ص۴۶۳؛ اسباب النزول (واحدي)، ص۲۰؛ تفسير الثعلبي، ج۱، ص۱۹؛ فنون الأفنان، ص۳۳۷؛ جوامع الجامع، ج۱، ص۴؛ تفسير القرآن العظيم، ج۱، ص۱۰؛ انوار التنزيل، ج۱، ص۵؛ التحرير و التنوير، ج۵، ص۱۴؛ الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۶۱؛ تفسير القرآن الکريم (المنار) و...
5.. اسباب النزول (واحدي)؛ تفسير الثعلبي، ج۱، ص۱۹؛ درالمنثور، ج۱، ص۱۱؛ کشف الاسرار، ج۱، ص۴؛ البرهان في علوم القرآن، ج۱، ص۲۹.
6.. تفسير الثعلبي؛ الدرالمنثور.
