الهجر و في جانب القطيعة»، و نمي‌گويند: «في جانب الوصل و في جانب المصافاة»، بدين خاطر که وضع اوّلي لفظ «جنب» براي مباعدة و نشان دادن دوري است، و از گفتار ايشان است: الجار الجنب ـ که همسايه‌اي را گويند که از بيگانگان باشد ـ گفته مي‌شود: «جنبت الرجل و أجنبته و تجنبته و تجانبته»، همه به يک معناست، و «رجل أجنبي و أجنب و جنب و جانب» نيز داراي معنا واحدند. ^۱
ج. شارح در بيان اين جمله‌ از حضرت: «وأطؤوكم إثخان الجراحة، طعناً في عيونكم، وحزّا في حلوقكم، ودقّا لمناخركم»، ^۲ به فصاحت امام در واژه‌گزيني اشاره مي‌کند، و مي‌گويد:
و اعلم أنه لمّا ذكر الطعن نسبه إلى العيون، و لمّا ذكر الحزّ و هو الذبح نسبه إلى الحلوق، و لمّا ذكر الدقّ و هو الصدم الشديد أضافه إلى المناخر، و هذا من صناعة الخطابة... ^۳

تصرف لفظي و معنوي اديب در واژگان

مقصود از تصرف اديب در واژگان هنر نمايي اوست در گزينش و يچنش کلمات متناسب در کنار هم، و تبديلاتي که در لفظ براي رساندن بهتر معنايي يا دادن نوعي آرايش زيباي واژگاني به کلام بدان دست مي‌زند، و بيشتر آن به صناعات ادبي، بويژه بديع و محسنات لفظي و معنوي بازمي‌گردد. ما در اين مجال اندک برخي از بسيار اين موارد را يادآور خواهيم شد:

۱. عدم تکلف و تصنع

بهتر است پيش از همه، نمونه‌اي براي عدم تکلف و تصنع در نهج البلاغه بياوريم، شارح در شرح اين حکمت امام: «اتقوا الله تقاة من شمّر تجريداً، و جدّ تشميراً»، نكته اي بلاغي مي‌آورد، و از پس آن، عدم تکلف و تصنع متن ادبي را مهم‌تر از دارا بودن انواع بديعي و بلکه پيش‌نياز آن مي‌خواند. وي مي‌گويد:
لو قال: وجرّد تشميراً، لكان قد أتى بنوع من أنواع البديع، لكنه لم يحفل بذلك، و جرى على مقتضى طبعه من البلاغة الخالية من التكلف و التصنع، على أن ذلك قد رُويَ و المشهور ارواية الأولى. ^۴
و بدين ترتيب، بلاغت تصنعي و با تکلف را مردود مي‌داند، و اين در هنگامي که شارح به مقايسه و مفاضله ميان خطب حضرت و خطب خطباي بزرگ عرب مي‌نشيند، آشکار مي‌شود.

۲. موازنه بين واژگان و سجع کلام

موازنه آرايش لفظي سخن است، و در علم بديع آن است که دو فاصله ^۵ در وزن و نه در قافيه مساوي باشند؛ ^۶ مثل آيه کريمه (وَنَـمَارِقُ مَصْفُوفَةٌ * وَزَرَابِيُّ مَبْثُوثَةٌ(. ^۷ و ^۸ موازنه در سخن فصيح جايگاه مهمي دارد،